Seminarium Naukowe pt. Rachunkowość w okresie II wojny światowej

Uczestnikami seminarium byli Pracownicy Katedry Rachunkowości Wydziału Zarządzania UŁ, prof. Irena Sobańska, emerytowany pracownik Katedry Rachunkowości, dr Jerzy Czarnecki, pracownik Katedry Zarządzania Wydziału Zarządzania UŁ oraz pozostali zaproszeni goście. Na seminarium dr hab. Mikołaj Turzyński przedstawił charakterystykę dotychczasowych badań nad rachunkowością w okresie II wojny światowej oraz przedstawił charakterystykę autorskich badań nad rachunkowością w tych czasach. Seminarium miało na celu prezentacje badań dotyczących obszaru rachunkowości w czasach II wojny światowej oraz podjęcie dyskusji i wymiany argumentów przedstawicieli środowiska naukowego rachunkowości dotyczących tego zagadnienia.

Charakterystyka stanu dotychczasowych badań:

• W. Funnel w artykule Accounting in the service of the holocaust (1998) wskazał, że rachunkowość może być wykorzystywana jako narzędzie do ukrywania faktycznego wymiaru społecznego przeprowadzanych operacji, nigdy nie było to bardziej widoczne niż podczas zagłady Żydów w czasie Holokaustu. Wówczas dane księgowe zastąpiły atrybuty jakościowe jednostek, tym samym odmawiając im podmiotowości i indywidualności, co czyniło je niewidocznymi dla tych Niemców, którzy nie byli bezpośrednio zaangażowani w próbę unicestwienia wszystkich europejskich Żydów. Naziści wykorzystywali również rachunkowość zarówno w celu wywłaszczenia i zbycia ogromnej ilości mienia zagrabionego Żydom, jak i zniwelowania ludzkiego wymiaru tego rabunku.
• W. Funnell (2013) badał również rolę rachunkowości w aparacie biurokratycznym ustanowionym w celu wprowadzenia przez nazistów ostatecznego rozwiązania. W tym przypadku rachunkowość pełniła ważną funkcję, pozwalając administratorom i biurokratom oddzielić się od konsekwencji ich pracy, redukując indywidualnych, unikalnych ludzi do liczb, np. już zamordowanych lub pozostałych do zabicia, rachunków za transport osób do obozów koncentracyjnych, itd. Raporty księgowe były również zastosowane jako technika rozliczania odpowiedzialności personelu SS, który nadzorował sortowanie mienia skonfiskowanego od eksterminowanych Żydów.
• Kolejna praca W. Funnella The Holocaust, Accounting and the denial of Humanity opublikowana w 2015 r. nawiązuje do artykułu jego autorstwa Accounting in the service of the holocaust (1998). Holokaust wykorzystywał mechanizm rozumowania wzorowany na funkcjach fabryki i wspomagał przekształcanie nakładów w pożądane produkty, w tym w przetwarzanie ludzi i ich własności. Rachunkowość, będąca narzędziem niemieckiej biurokracji, odpowiadającej za transport Żydów do miejsc zagłady, zapewniała „centra obliczeniowe”.
• E. J. Lippman i P. A Wilson w artykule The culpability of accounting in perpetuating the Holocaust (2007) podkreślają, że Holokaust był wydarzeniem bezprecedensowym w historii człowieka. Nigdy wcześniej ludzie pochodzący z różnych krajów nie byli tak systematycznie oraz celowo ścigani i pozbawiani wolności przez jeden kraj, w celu unicestwienia całego narodu. W artykule autorki przedstawiły charakterystykę Holokaustu, w tym w szczególności operacji związanych z pracą niewolniczą, zarządzanych przez niemieckie korporacje i nazistowskie podmioty państwowe, oraz określiły informacje księgowe i analizy finansowe wykorzystywane w celu wsparcia zarządzania. Dokonały także przeglądu roli księgowych oraz zakresu i typu informacji, które były przygotowywane w obozach koncentracyjnych. Przedstawiły również historię zawodu księgowego w Niemczech i wyjaśnienie zmian w jego wykonywaniu w czasie wojny.
• W kolejnej pracy Accountants and the Holocaust (2013) E. J. Lippman i P. A. Wilson zbadały praktykę rachunkowości stosowaną podczas Holokaustu w celu potwierdzenia tezy, iż wybory księgowych dotyczące rodzaju informacji oraz sposobu prezentacji tych informacji wywierają znaczący wpływ na decyzje podejmowane przez organizacje oraz inne podmioty. Autorki przedstawiły mechanizm, poprzez który raporty przedstawiające dochody i wydatki związane z wykorzystaniem pracy niewolniczej, posłużyły do postrzegania takich niewolników jako produktywnych nakładów, które można wykorzystywać w celu osiągnięcia korzyści finansowych w prywatnych niemieckich firmach. Takie raporty nie zapewniały informacji o przerażających warunkach, w jakich pracowali żydowscy niewolnicy, mimo że w sprawozdaniach wykorzystywano szacunkowe okresy użyteczności robotników niewolniczych. Jako kolejny przykład autorki opisały analizę kosztów i korzyści zastosowaną w celu podjęcia „racjonalnej” decyzji o spaleniu dzieci żywcem i uniknięcia ponoszenia dodatkowych kosztów związanych z zagazowaniem ich przed spaleniem
• Artykuł pt. Accounting and the banality of evil: Expropriation of Jewish property in Fascist Italy (1939–1945) opublikowali w 2018 r. V. Antonelli, R. D’Alessio, R. Rossi oraz W. Funnell. Wskazali oni na znaczącą rolę rachunkowości w procesie wywłaszczenia żydowskich nieruchomości na podstawie rasistowskich przepisów w okresie faszystowskiego reżimu Benito Mussoliniego we Włoszech. Autorzy ustalili, że za wdrożenie programu wywłaszczenia odpowiedzialny był rządowy organ EGELI (Ente di Gestione e Liquidazione Immobiliare – Agencja Zarządzania i Likwidacji Nieruchomości), który został stworzony specjalnie w tym celu. Charakterystyczny dla rachunkowości urzędowy język umożliwił ukrycie właściwego charakteru i brutalności tego procesu oraz pozwolił biurokratom na uniknięcie konsekwencji ich działań.
• D. Detzen i S. Hoffman (2018) zbadali, w jaki sposób dwóch profesorów rachunkowości z niemieckiego uniwersytetu poddało się procesowi denazyfikacji, przeprowadzonej przez siły alianckie po drugiej wojnie światowej w celu uwolnienia niemieckiego społeczeństwa od ideologii nazistowskiej.
• W innej publikacji D. Detzen i S. Hoffman (2020) przeanalizowali wymagania dotyczące odpowiedzialności w Handelshochschule w Lipsku w następstwie ogromnych zmian warunków społecznych, jakie zaszły w nazistowskich Niemczech prowadzonych nad rachunkowością w okresie II Wojny Światowej.

Charakterystyka autorskich badań prowadzonych nad rachunkowością w okresie II Wojny Światowej

Rachunkowość czasu II wojny światowej w okupowanej Polsce: przypadek Generalnego Gubernatorstwa (2014).

Celem artykułu jest przedstawienie rozwiązań reformy rachunkowości przeprowadzonej podczas okupacji niemieckiej na ziemiach polskich włączonych do Generalnego Gubernatorstwa. Dążąc do realizacji celu artykułu, podjęto próbę uzasadnienia tezy, iż władze nazistowskie traktowały rachunkowość jako narzędzie sprawowania władzy, ukierunkowane przede wszystkim na sprawowanie kontroli, umożliwiającej ochronę interesów okupanta. Do podstawowych cech reformy rachunkowości wprowadzonej przez władze nazistowskie na ziemiach polskich włączonych do Generalnego Gubernatorstwa należą:

• kompleksowość – polegająca na objęciu regulacjami zarówno dużych, jak i małych przedsiębiorstw,
• ukierunkowanie rachunku kosztów oraz rachunkowości finansowej na dostarczanie informacji umożliwiających
• sprawowanie kontroli nad funkcjonowaniem przedsiębiorstw przez władze okupacyjne,
• brak powiązania rachunku kosztów z kalkulacją cen, ze względu na obowiązywanie systemu cen urzędowych,
• akcentowanie podatkowej funkcji rachunkowości finansowej i rachunku kosztów, sprzyjającej fiskalizmowi.
   

Organizacja systemu rachunkowości w getcie łódzkim (Litzmannstadt Getto). Perspektywa ofiar zagłady (2020).

Celem artykułu jest zbadanie organizacji systemu rachunkowości w getcie łódzkim. Badanie organizacji rachunkowości getta, którego wyniki przedstawiono w artykule, zostało przeprowadzone z perspektywy rozwiązań przyjętych w getcie przez żydowskich księgowych, a nie – jak w przypadku większości dotychczasowych badań, z punktu widzenia sprawców Zagłady. W warunkach getta żydowscy księgowi zdołali opracować i wdrożyć wysokiej jakości, sprawny i głęboko przemyślany system rachunkowości, uzupełniony o rewizję finansową i ofertę szkoleń zawodowych.

Rachunkowość tajnego archiwum getta warszawskiego (1940-1942) (2020)

Celem opracowania jest zbadanie rozwiązań ewidencyjnych stosowanych w księdze kasowej Konspiracyjnego
Archiwum Getta Warszawskiego, prowadzonej przez księgowego i skarbnika grupy „Oneg Szabat” Menachema
Mendla Kona (Kohna). Dążąc do realizacji celu opracowania, podjęto próbę uzasadnienia tezy, że rachunkowość stanowiła narzędzie wykorzystywane w organizacji żydowskiego ruchu oporu.

Raporty z wyników finansowych procesu Zagłady. Przykład operacji „Reinhardt” (2021)

Celem artykułu jest zbadanie dyskursu rachunkowości, w tym jej języka, stosowanego w zachowanych raportach finansowych z Zagłady, opracowanych przez nazistów. Dążąc do osiągnięcia celu obranego w artykule, podjęto próbę uzasadnienia tezy, że dyskurs rachunkowości, w tym język sprawozdań o wynikach finansowych Zagłady, był dostosowany do oczekiwań użytkowników (odbiorców informacji).